Lise Witteman is adjunct-hoofdredacteur van Follow the Money en oprichter van Bureau Brussel. Zij doorgrondt al jaren de macht en complexiteit van de Europese Unie (EU) van binnenuit. In een wereld vol lobbyisten, politieke belangen en ondoorzichtige processen kiest zij voor kritische journalistiek. Ze onthult wie de touwtjes in handen heeft en waarom echte besluitvorming buiten het zicht van de Europese burger blijft. Wij spraken haar over waar de macht ligt en hoe deze macht gecontroleerd wordt, of juist niet?
Route Brussel
De drang om macht te bevragen ontwikkelde zich bij Witteman vroeg. Toen haar schoolkrant gecensureerd werd, werkte ze mee aan een onafhankelijke publicatie. ‘Daar werd mijn gevoel voor opstaan tegen autoriteit en censuur aangewakkerd’, aldus Witteman. Na haar schooltijd koos ze voor een bachelor Rechtsgeleerdheid om ‘de regels van het spel te begrijpen’. Tijdens haar studie raakte ze gefascineerd door de EU: ‘Daar ligt een heleboel macht, maar wat gebeurt daar dan?’ Ze schreef haar masterscriptie over het gebrek aan Europese journalistiek en vertrok na enkele jaren als freelancer naar Brussel. Daar werd al snel duidelijk dat de theorie nauwelijks strookt met de realiteit. ‘De regels van het internationale spel zijn uiteindelijk allemaal gewoon politiek. Het zijn eerder richtlijnen.’ Wie de Europese realiteit wil begrijpen moet het ervaren: ‘Je moet er zijn om het te snappen’.
Wie heeft de macht?
Als journalist in deze geopolitieke hub nam Witteman zich voor niet de verhalen te schrijven die andere correspondenten schrijven. Ze probeert nog altijd de blik van de ‘onwetende nieuwkomer’ vast te houden – ook nu ze zich inmiddels als insider in Brussel mag beschouwen. Die houding helpt haar de EU toegankelijk te maken voor de Europese burger. ‘Uiteindelijk gaat het over hele banale zaken, over belangen, politiek, geld en macht.’ Die onderliggende motieven vormen steeds de basis van haar vragen. ‘Ik probeer te achterhalen waar de spelletjes gespeeld worden die onzuiver zijn’, stelt Witteman. Al is het een opgave om informatie te achterhalen, is volgens haar op elke vraag een antwoord te vinden. Daarom pleit ze voor meer onderzoeksjournalisten die diep graven in Brussel.
‘Gelukkig hebben die mensen daar zelf ook een brein’
Door zelf in Brussel te duiken ontdekte Witteman de macht van het Europese lobbyapparaat. ‘Lobbyisten heb je in alle kleuren, soorten en maten, van bedrijven tot NGOs’, aldus Witteman. Door de beperkte bezetting van de Europese Commissie laten zij zich voeden door lobbyisten. Witteman observeert dat wie het informatiespel het best speelt, de meeste invloed op beleid krijgt. De bedrijfslobby heeft daarbij vaak de middelen om te domineren. Daarom pleit Witteman voor tegenwicht zodat maatschappelijke stemmen even goed gehoord worden. Toch is invloed niet allesbepalend: ‘Gelukkig hebben die mensen daar zelf ook een brein’. De Green Deal, noemt ze als voorbeeld van beleid dat tot stand kwam vanuit de Commissie zelf, tot grote ergernis van een deel van de bedrijfslobby.
Waakhonden zonder tanden
Witteman ziet hoe de inspraak van Europese burgers in Brussel tekortschiet, vooral omdat de meeste mensen slecht op de hoogte zijn van de gebeurtenissen daar. ‘Intussen heeft de Europese Raad veel macht naar zich toegetrokken’, stelt Witteman. Beleidslijnen worden vaak achter gesloten deuren uiteengezet, zonder betrokkenheid van nationale parlementen. De Commissie luistert in haar initiatieven namelijk nauw naar de Europese Raad om afwijzing in het formele wetgevingsproces te vermijden. Het echte go-or-no-go moment vindt daardoor al plaats lang voordat burgers of nationale parlementen er weet van krijgen.
‘Alle waakhonden die Brussel op papier heeft, kunnen een tandje sterker’
Formeel is het Europese Parlement een waakhond voor de burgers in het wetgevingsproces, maar in de praktijk is het volgens Witteman zo invloedrijk als het zelf wil. ‘Oorspronkelijk was het vooral een meebewegende instelling, maar het begint langzaam te leren zijn tanden te laten zien.’ Toch laat het zich buitenspel zetten door het gebrek aan handhaving als regels worden overtreden, door zowel de Commissie als door parlementsleden zelf. Hierdoor is het toezicht van het Parlement volgens Witteman onvoldoende om het Europese machtsblok in lijn te houden. ‘Alle waakhonden die Brussel op papier heeft, kunnen een tandje sterker’, vindt Witteman bovendien. Hiermee doelt ze op zowel het Europees Parlement als de media en nationale parlementen. ‘Tegenmacht is essentieel, zeker nu de EU groeit in macht op defensiegebied en in haar geopolitieke rol.’ Zo blijft in een toekomst met mogelijke machtsmisbruikers de democratie en transparantie in de EU gewaarborgd.
Media in het machtsblok
Volgens Witteman schort het bij Europese waakhonden niet alleen aan wil, maar ook aan weten. Dat wordt bevorderd door het gebrek aan Europese media-aandacht. Hierdoor denkt men snel: daar ga ik geen tijd in steken want nobody cares. Deze desinteresse is cultureel bepaald. Waar Amerikaanse politiek groots wordt uitgelicht, ontbreekt zo’n cultuur in Europa. ‘Er wordt geen House of Cards over Brussel gemaakt,’ zegt ze. Daardoor blijft de EU voor velen gevoelsmatig ver weg als een complex instituut. De sleutel ligt bij het narratief. ‘Het moet gaan over de verhalen, belangen en spanning die er zit, alleen dan gaat het leven.’ Zolang die verhalen ontbreken, blijft Brussel een onbekende wereld. Daarom pleit Witteman voor media die de EU structureel als machtsbolwerk serieus nemen. Want ook Europese politici zijn gevoelig voor publieke perceptie. Zo blijft Witteman met haar scherpe pen die Brusselse macht ontrafelen.
