Aan de Amsterdamse grachten, in het centrum van de stad, worden wij ontvangen door universiteitshoogleraar Natali Helberger. Wij spreken elkaar op het Institute for Advanced Studies van de Universiteit van Amsterdam, waar Helberger, als vooraanstaand expert op het gebied van het recht en digitale technologie, een deel van de week werkzaam is. Na haar rechtenstudie in Duitsland vindt zij uiteindelijk haar weg naar de wetenschap, en zo ook Amsterdam. Hier bouwt ze als onderzoeker een indrukwekkend wetenschappelijk oeuvre op. Momenteel leidt ze een baanbrekend onderzoeksprogramma omtrent de algoritmische samenleving dat focust op de invloed van geautomatiseerde besluitvorming en artificiële intelligentie (AI). We bespreken het belang hiervan, vragen naar haar visie op AI binnen het veld van recht en technologie en naar de weg die ze heeft afgelegd.
Jonge musketier
Terugkijkend naar waar het allemaal begon, komen we uit bij Helbergers middelbareschooltijd. Hier kreeg haar broer namelijk de straf om honderd keer dezelfde zin over te schrijven. Helberger besloot naar aanleiding hiervan de Duitse schoolwet in te duiken omdat het haar onrechtvaardig leek. Hiermee wist ze aan de hand van de letter van de wet met succes haar broer vrij te pleiten. ‘Ik besefte toen voor het eerst dat er écht kracht zit in de wet.’ Wat Helberger voornamelijk aansprak was het vechten voor gerechtigheid, waardoor ze in haar jeugd ook groot fan was van de drie musketiers. ‘Het recht leek mij een mooi instrument om op te kunnen staan voor de zwakkeren.’ Na haar afstuderen deden verschillende ervaringen haar uitkomen bij het Instituut voor Informatierecht in Amsterdam. Hier kreeg ze na het afronden van haar PhD een vaste aanstelling. ‘Daar kwam ik erachter dat mijn hart echt bij het onderzoek ligt.’
Van A tot X,Y, Z
De start van de wetenschappelijke carrière van Helberger valt ongeveer samen met de opkomst van de eerste smartphones. Over het werken binnen een discipline die zich de afgelopen twintig jaar zo razendsnel heeft ontwikkeld is Helberger laaiend enthousiast. ‘Wanneer je net denkt dat je het hebt geregeld, komt er weer iets nieuws op. Het is waanzinnig dynamisch en vooral heel gaaf.’ Zo was het voor Helberger weliswaar vroeg duidelijk dat het internet een grote rol zou spelen, maar betwijfelt ze of ze de huidige staat van ontwikkelingen had kunnen voorspellen aan het begin van haar carrière. Een voorbeeld van dergelijke ontwikkelingen betreft de lancering van ChatGPT. Het heeft veel commotie weten te veroorzaken en heeft bovendien de ontwikkelingen omtrent AI op een centrale plek in nationale en wereldwijde debatten geplaatst. Helberger noemt het dan ook een machtige technologie en de lancering ervan misschien wel een van de grootste maatschappelijke experimenten op de mensheid tot nu toe.
‘De hemel zal soms rooskleurig zijn en soms regent en dondert het, maar toch denk ik dat de default blauw blijft.’
Waar sommigen de toekomst van AI in één woord zouden omschrijven als opwindend, spannend of gevaarlijk, kiest Helberger voor het woord ‘blauw’, verwijzend naar de horizon. ‘Het wordt waarschijnlijk alsmaar sneller, slimmer en groter en we weten niet precies waar het naartoe gaat, maar the sky is the limit.’ Hierbij benadrukt Helberger dat technologie an sich noch slecht noch goed is en het juist bepalend is hoe we ermee omgaan. ‘De hemel zal soms rooskleurig zijn en soms regent en dondert het, maar toch denk ik dat de default blauw blijft.’
Omdenken
Wat in huidige discussies vaak valt te herkennen is dat ze veelal met een technocentrische benadering gedreven worden, aldus Helberger. ‘Ik denk dat als we goed met technologie om willen gaan er een switch of mindset moeten plaatsvinden.’ Het is hierbij cruciaal om van een technologische visie op de maatschappij naar een maatschappelijke visie op technologie over te stappen. ‘Hiermee kunnen we voorkomen dat er slechts wordt bewogen van one shiny thing to the other.’ Dit is een essentiële mentaliteitswijziging die volgens Helberger vaak wordt onderschat.
‘We moeten vanuit verschillende perspectieven kunnen begrijpen wat we reguleren, hoe het werkt en wat de impact ervan op de maatschappij is.’
In Europa is een toenemende roep naar controle vanuit de maatschappij voelbaar. Wat ook opvalt is dat de wetgever steeds vaker ruggensteun zoekt bij de wetenschap. Helberger onderstreept het belang van de functie en verantwoordelijkheid van wetenschappers hierin, juist omdat het zo een ingewikkeld onderwerp is. Volgens haar is interdisciplinaire samenwerking onmisbaar en werkt zij niet alleen nauw samen met rechtswetenschappers, maar bijvoorbeeld ook communicatiewetenschappers, computer scientists, filosofen en sociologen. ‘Om iets goed te kunnen reguleren, moeten wij vanuit verschillende perspectieven kunnen begrijpen wat we reguleren, hoe het werkt en wat de impact ervan op de maatschappij is.’
Ter afsluiting geeft Helberger als advies aan studenten om je open te stellen voor alle verschillende mogelijkheden die een rechtenstudie biedt. De studie wordt vooral geassocieerd met een toekomstbeeld van het beroep van advocaat. Juist het doorbreken van dergelijke vaste denkpatronen is wat Helberger stimuleert. ‘Bedenk met een open houding dat het recht overal om ons heen is en dat je er ontzettend veel mee kan doen.’
Foto: Kirsten van Santen
