Terwijl Trump zich internationaal presenteert als de drijvende kracht achter het vredesbestand tussen Gaza en Israël, verkeert zijn binnenlands beleid in crisis. De vandaag beëindigde shutdown van de federale overheid was de langste in de geschiedenis van de Verenigde Staten en de derde onder Trump. Het Witte Huis ontsloeg duizenden ambtenaren, het hoogste aantal ooit, om het bureaucratische apparaat naar haar hand te zetten. Hoewel een deel van de ontslagen zal worden teruggedraaid is dit het zoveelste voorbeeld van de regering-Trump die de grenzen van haar macht opzoekt. Hoe omzeilt Trump de checks and balances van de Amerikaanse democratische rechtsstaat die dit soort machtsexcessen zouden moeten voorkomen? En maakt dit de weg vrij voor een autocratie onder het mom van legalisme?
Juridische sluiproute
Waar autocratieën zich vroeger meestal via een coup of ander geweld aan de macht werkten, grijpen zij in de eenentwintigste eeuw steeds vaker via de wet de macht. Politicoloog Kim Lane Scheppele noemt dit fenomeen autocratisch legalisme. Democratisch gekozen leiders grijpen de macht door wetten zo te buigen dat zij elke tegenmacht uitschakelen. Terwijl zij langzaam de trias politica uithollen, groeit de democratie uit tot een systeem waarin minderheden rechten verliezen en leiders zichzelf uitroepen tot de stem van ‘het volk’. De recente shutdown past binnen dit patroon: de massaontslagen waren een poging om het bureaucratische apparaat te ondermijnen dat de president zou moeten begrenzen.
Zo gebruikt Trump een juridische strategie die bestaat uit het legalistisch herinrichten van de politieke spelregels, zodat machtsmisbruik formeel binnen de wet lijkt te vallen. Zo maakt hij bijvoorbeeld gebruik van het Amerikaanse kiesstelsel door kiesdistricten in het voordeel van Republikeinen te herinrichten. Dit wordt ook wel gerrymandering genoemd. Hij is erin geslaagd om de kiesdistricten in Texas te hervormen, hopend op vijf extra zetels voor Republikeinen bij de tussentijdse verkiezingen in 2026. Tegelijkertijd vertoont zijn beleid ook klassieke autocratische manoeuvres zoals het politiek inzetten van de Nationale Garde en het onder druk zetten van kritische media. Trump combineert juridische sluiproutes met openlijke autoritaire druk om de Amerikaanse democratie naar zijn wensen te hervormen.
Ultieme zet
In Trumps geval ontbreekt nog een belangrijke zet om zijn macht te behouden. Sinds het begin van zijn tweede termijn worden petten verkocht met ‘Trump 2028’ en ‘Four more years!’. De slogans zijn een knipoog naar een derde ambtstermijn. In het draaiboek van legalistische autocraten maakt een grondwetswijziging zo’n termijn mogelijk. Orbán in Hongarije, Erdoğan in Turkije en Poetin in Rusland voerden soortgelijke politieke strategieën uit. Wanneer een leider vervolgens democratisch wordt herkozen, is dat niet in strijd met de wet. Nieuwsbronnen rapporteren echter tegenstrijdige uitspraken van Trump over zijn ambitie om zijn ambt te verlengen. Het lijkt juridisch kansarm: voor een grondwetswijziging is een tweederde meerderheid nodig in zowel de Senaat als het Huis van Afgevaardigden. Minstens 38 staten moeten instemmen.
Hoop voor de juridische sector
Voor de advocatuur ligt in dit proces een sleutelrol. Enerzijds kan de sector juridische constructies ontwerpen die machtsmisbruik mogelijk maken. Anderzijds kan zij de president juridisch ter verantwoording roepen. Trump lijkt zich daarvan bewust. Begin dit jaar viel hij gerenommeerde advocatenkantoren aan, omdat zij volgens hem verkeerde zaken aannamen. In werkelijkheid bleken veel van deze kantoren betrokken bij rechtszaken tegen zijn regering. Om sancties van de federale overheid te voorkomen hebben meerdere kantoren zich geschikt naar Trumps eisen, maar een aantal koos ervoor naar de rechter te stappen om hun onafhankelijkheid te verdedigen.
Momenteel loopt er een rechtszaak die de herinrichting van het kiesdistrict Texas aanvecht. Daarnaast bepaalde een rechter in San Francisco op 15 oktober 2025 dat de regering tijdens de shutdown geen ambtenaren mocht ontslaan. Deze zaken illustreren dat de advocatuur en de rechtspraak onmisbare schakels vormen in het waarborgen van de checks and balances, welke fundamenten van de democratische rechtsstaat zijn. Waakzaamheid voor legalistische autocratische tactieken is van groot belang. Er is hoop voor de juridische sector om de tegenmacht te vormen waar zij voor bedoeld is.
