Steeds vaker worden journalisten, activisten en non-profitorganisaties voor de rechter gedaagd door grote, private partijen. De torenhoge proceskosten en schadevergoedingen die bij deze Strategic Lawsuits Against Public Participation (SLAPPs) komen kijken zijn vaak ronduit disproportioneel. De fysieke en mentale stress hierdoor veroorzaakt bij de gedaagden kan een maatschappelijk-zorgwekkende ontwikkeling tot gevolg hebben: zelfcensuur. Recentelijk zijn er door de Europese Unie (EU) en de Raad van Europa belangrijke stappen gezet om gedaagden tegen SLAPPs en de repercussies ervan te beschermen. Ook de Nederlandse overheid dient dringend passende wet- en regelgeving op te stellen om dit tegen te gaan.
Wapen tegen kritiek
SLAPPs zijn rechtszaken die worden aangespannen met de intentie om mensen die zich inzetten voor het algemeen belang het zwijgen op te leggen. Denk hierbij aan journalisten, activisten en klokkenluiders die kritiek uiten over zaken als grondrechten, het klimaat en toegang van het publiek tot informatie. De bedrijven die deze juridische procedures in gang zetten zijn vaak machtig en rijk. Door middel van langdurige gerechtelijke procesvoeringen en excessieve dwangsommen kunnen individuen onder druk gezet en geïntimideerd worden totdat ze hun activiteiten staken. De hoge kosten die hieraan verbonden zijn kunnen leiden tot faillissementen voor zowel particulieren als organisaties. Neem bijvoorbeeld de lopende zaak van Energy Transfer tegen Greenpeace in de Verenigde Staten. Hier wordt een bedrag van zeker 300 miljoen dollar geëist, waardoor Greenpeace USA mogelijk opgeheven moet worden. Ook de verhalen van individuele slachtoffers zijn schrijnend en benadrukken de noodzaak van strengere regels en stevige juridische handvatten.
Monddood door juridisering
Op internationale anti-corruptiedag (9 december) publiceerde CASE, een coalitie van Europese belangenorganisaties, haar jaarlijkse rapport over SLAPP-zaken in Europa. Hieruit blijkt dat in 2023 166 SLAPPs zijn aangespannen, waarvan twaalf in Nederland. Het totale aantal rechtszaken dat sinds 2010 gecategoriseerd is als SLAPP komt hiermee op 1.049. De juridische procedure moet hiervoor aan drie criteria voldoen: (i) het is geïnitieerd door een private partij; (ii) het is gerelateerd aan een uiting of handeling die gericht is op publieke betrokkenheid van de gedaagde; (iii) het doel ervan is publieke participatie te beperken, beëindigen of ontmoedigen. Voor de laatste graadmeter bestaat een aparte toetsmethode.
In 2024 deed Free Press Unlimited (FPU) onderzoek naar de ingrijpende gevolgen van SLAPPs. FPU is een internationale organisatie die zich inzet om onafhankelijk nieuws en informatie voor iedereen ter wereld publiekelijk beschikbaar te maken. Volgens Emma Bergmans, werkzaam bij CASE en FPU, leiden ze niet alleen tot psychische problemen en financiële druk, maar ook tot zelfcensuur. Dit kan op den duur ernstige implicaties hebben.
SLAPPs belemmeren mensen die corruptie en misstanden aan de kaak stellen. Hiermee vormen ze een serieuze bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting.
Nieuwe wet- en regelgeving
Toen de Maltese onderzoeksjournalist Daphne Caruana Galizia in 2017 werd vermoord, kreeg de SLAPP-strategie in Europa meer bekendheid. Haar opiniërende berichtgeving tegen populisme, machtsmisbruik en straffeloosheid in Malta resulteerde in vele SLAPP-achtige aanklachten en strafrechtelijke vervolgingen. In haar naam is een stichting opgericht met als doel Caruana Galizia’s strijd voor persvrijheid en liberale democratie voort te zetten. Samen met CASE zorgde ze ervoor dat de Europese Commissie een richtlijn tegen SLAPPs introduceerde die gedaagden juridisch beter beschermt. Rechtbanken worden in staat gesteld misbruik van procesrecht aan te pakken en gedaagden kunnen verzoeken hun zaak vroegtijdig als ongegrond af te wijzen. Ook verdere sancties en maatregelen kunnen worden opgelegd in het geval van SLAPP-zaken, zoals een veroordeling tot het dragen van de volledige proceskosten.
Deze procedurele waarborgen zijn sinds mei 2024 in werking getreden. EU-lidstaten hebben uiterlijk twee jaar de tijd om de anti-SLAPP regels in te voeren. Het is van essentieel belang dat landen grondige nationale wet- en regelgeving creëren. Juist nu gebleken is dat het gebruik van deze juridische tactiek in frequentie en ernst toeneemt binnen Europa. Ook in Nederland dient meer aandacht te worden besteed aan dit fenomeen. Hoewel het in de Tweede Kamer als onderwerp al is benoemd, dienen doeltreffende voorzorgsmaatregelen nog genomen te worden.
