Opgeleid tot arts koos Wilbert Bannenberg toch voor een andere richting. Toen hij tijdens een stage in Afrika in de apotheek terechtkwam, was het zaadje geplant voor zijn verdere carrière: er moet een oplossing zijn voor geen of slechte toegang tot geneesmiddelen. Bannenberg is voorzitter van Stichting Farma ter Verantwoording (FtV) en is recent een rechtszaak gestart tegen farmaceut AbbVie wegens het maken van buitensporige winsten op het medicijn Humira. Dit vormt niet de enige juridische procedure waarmee de strijdlustige arts is opgekomen voor het recht op toegang tot zorg. Wij vroegen hem naar zijn loopbaan, ervaringen en successen.
Pioniers
Bescheiden begint Bannenberg te vertellen over zijn levensmissie en bijdrage aan het verbeteren van de gezondheidszorg in ontwikkelingslanden. Werkzaam in Afrika kwamen de kwalijke kanten van Big Pharma voor hem al vroeg in beeld. Hier begon hij zijn carrière door ministeries in Afrika te adviseren beter beleid te voeren ten aanzien van toegang tot, en de verkoop van, geneesmiddelen. ‘Toentertijd was ik een van de veertig mensen in de wereld die zich druk maakte over toegang tot geneesmiddelen’.
‘Hoe kun je ook zo stom zijn om tegen Mandela een zaak aan te spannen?’
Als adviseur van de Zuid-Afrikaanse regering was Bannenberg betrokken bij de rechtszaak die bekendstaat als Big Pharma vs. Nelson Mandela. ‘Hoe kun je ook zo stom zijn om tegen Mandela een zaak aan te spannen?’. Het betrof een zaak waarin de farmaceutische industrie Mandela had gevorderd een door het parlement aangenomen wet niet te tekenen, omdat die hun constitutionele belangen zou schaden. De Zuid-Afrikaanse regering had namelijk een clausule in hun geneesmiddelenwet opgenomen die het mogelijk zou maken octrooien op te schorten, met als doel de toegang tot AIDS en andere dure medicijnen te garanderen. De internationale publieke verontwaardiging over de juridische procedure van de bedrijven tegen de regering van een ontwikkelingsland, dat haar burgers wilde beschermen, was enorm sterk. Uiteindelijk trokken de bedrijven de zaak in. ‘De farmaceutische bedrijven beseften ook dat dit schadelijk was voor hun reputatie, omdat het de indruk wekte dat ze medicatie achterhielden voor AIDSpatiënten.’
Farmapiraat
In rijke landen is het probleem niet zozeer de toegang tot essentiële geneesmiddelen, maar veeleer de hoge kosten van deze medicijnen. Diverse procedures tegen de farmaceutische industrie, vooral met betrekking tot essentiële geneesmiddelen in ontwikkelingslanden, hebben Bannenberg in zijn huidige positie gebracht. ‘Juridische procedures kunnen worden ingezet om onwillige regeringen, ministers en farmaceutische bedrijven aan te pakken’, aldus Bannenberg. Zo begon het verhaal van FtV.
‘Er was niemand die probeerde te kijken of het mogelijk was met juridische procedures een farmaceut te dwingen tot verlaging van een excessieve prijs.’
Uit een initiatief van twintig NGO’s is in 2018 FtV ontstaan, waarvan Bannenberg de voorzitter werd. ‘Er was niemand die probeerde te kijken of het mogelijk was met juridische procedures een farmaceut te dwingen tot verlaging van een excessieve prijs.’ Het duurde niet lang voordat ze hun eerste zaak hadden: farmapiraat Leadiant. Deze farmaceut maakte misbruik van zijn economische machtspositie en van de Europese weesgeneesmiddelenregeling door het geneesmiddel CDCA vijfhonderd keer duurder te maken. FtV diende in september 2018 een handhavingsverzoek in bij de mededingingsautoriteit ACM. De toezichthouder gaf FtV gelijk en besloot Leadiant een boete op te leggen van 17 miljoen euro. Naast Nederland is aan Leadiant ook in Italië en Spanje een boete opgelegd.
Oneerlijke (prijs)praktijken
Ftv heeft vorig jaar de farmaceut AbbVie voor de rechter gedaagd vanwege onrechtmatig handelen. Naar het oordeel van FtV heeft AbbVie met de prijsstelling van het geneesmiddel Humira, een belangrijk medicijn tegen onder andere reuma, de toegang tot wettelijk verzekerde basiszorg onaanvaardbaar belemmerd. Door extreem hoge winstmarges (tussen 58 en 78 procent bruto winst) heeft AbbVie zijn maatschappelijke zorgplicht geschonden door andere zorg te verdringen. Dit brengt ook mensenrechten in het gedrang. ‘Wanneer je willens en wetens tot mogelijk wel 1,2 miljard euro extra aan zorgkosten claimt, dan verdring je andere zorg, waardoor 16.300 mensen een jaar te vroeg zijn doodgegaan. Daar heeft een farmaceut een verantwoordelijkheid.’
In haar dagvaarding vraagt FtV een verklaring voor recht en beoogt hiermee een precedent te scheppen over de (on)rechtmatigheid van een excessieve prijsstelling voor een geneesmiddel dat door octrooien wordt beschermd. Bannenberg hoopt dat uiteindelijk transparantie en het ‘WHO fair medicine price’ concept voor farmaceuten wettelijk verplicht worden. Daarmee worden farmaceuten verplicht gegevens over ontwikkel- en productiekosten, een eerlijke winstmarge en voor de maatschappij nuttige innovatiekosten te overleggen aan het Zorginstituut, zodat er een maatschappelijk verantwoorde prijs kan worden berekend.
Baanbrekende zaak
Ten slotte streeft Bannenberg met zijn stichting naar wettelijke verankering van de zorgplicht van farmaceuten. Artsen, ziekenhuizen, apothekers, zorgverzekeraars en de staat hebben allemaal een zorgplicht om het mensenrecht op gezondheid en toegang tot een geneesmiddel een realiteit te maken. In Nederland wordt dit door de staat geregeld middels wetgeving en financiering, maar een wettelijke zorgplicht voor farmaceuten ontbreekt. Bij de inkoop van medicijnen wordt de minister voor de keuze gezet om ofwel te veel te betalen voor een medicijn, ofwel de patiënt krijgt het medicijn niet. De farmaceut die het monopolie heeft, kan de prijs verlagen. Een zorgplicht voor farmaceuten zou hen verplichten zich af te vragen of ze geen mensenrechten van patiënten schenden door een onredelijk hoge prijs voor hun medicijn te vragen.
Als aanbeveling aan rechtenstudenten raadt Bannenberg aan de rechtszaken van Urgenda tegen de Staat en Milieudefensie tegen Shell te bestuderen. Hieruit blijkt duidelijk dat bedrijven zich meer moeten laten leiden door mensenrechten. Met deze klimaatzaken als inspiratie, is de rechtszaak tegen AbbVie de Urgenda zaak binnen de farmaceutische sector.
Foto: Maurits Gemmink
