Al 31 jaar is Ine Avontuur advocaat. Waar haar focus ooit lag op het asielrecht, verschoof deze vijf jaar geleden naar huiselijk geweld. Tijdens haar opleiding in het familierecht werd hier echter geen aandacht aan besteed. Daarom verdiepte zij zich als autodidact onder andere in de rijke jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Haar drijfveer is een diepe verontwaardiging over de manier waarop slachtoffers in het familierecht worden behandeld – door Avontuur bestempeld als onbeschaafd. Naar aanleiding van de zwartboeken huiselijk geweld die Avontuur over 2023 en 2024 samenstelde wordt in dit interview besproken wat er misgaat en hoe het beter kan.
De vergeten onderwereld
‘Binnen het strafrecht ligt de nadruk vaak op zware criminaliteit’, begint Avontuur. Denk bijvoorbeeld aan georganiseerde misdaad en terrorisme. ‘Een andere vorm van ernstig geweld blijft echter veelal onderbelicht: het structurele, grootschalige en vaak onzichtbare geweld dat zich binnenshuis afspeelt.’ Slachtoffers van huiselijk geweld – in het bijzonder vrouwen – leven vaak langdurig onder verstikkende en gewelddadige omstandigheden. De uiterste consequentie hiervan is femicide. De manier waarop vrouwen vermoord worden doet niet onder voor de gruwelijkheid van misdrijven die wél volop maatschappelijke en juridische aandacht krijgen.
‘Het doel is onderwerping’
‘Die gewelddadige omstandigheden bestaan veelal uit een patroon van dwingende controle en intieme terreur.’ Deze vorm van psychisch geweld – waarbij slachtoffers systematisch worden geïsoleerd en gemanipuleerd – leidt tot een toestand van uitputting, verwarring en machteloosheid. ‘Het doel is onderwerping.’ Avontuur benadrukt dat fysiek geweld daar deel van kan uitmaken, maar niet noodzakelijk is. ‘Hoewel fysiek geweld de drempel tot herhaling hiervan verlaagt, vormt dwingend, controlerend gedrag een grotere voorspeller van een dodelijke afloop’, aldus Avontuur. Juist dit gedrag is dus niet strafbaar. Deze vaak onzichtbare dynamiek verdient meer aandacht, zowel binnen het strafrecht als in het bredere maatschappelijke debat. Tegelijkertijd mag ook de ernst van het fysieke geweld dat wél plaatsvindt niet worden onderschat. ‘In sommige gevallen komen slachtoffers op gruwelijke wijze aan hun eind en wordt hun stoffelijk overschot verbrand of begraven’, aldus Avontuur.
Vertekende cijfers, verwaarloosd geweld
Volgens GREVIO, het toezichthoudend comité van het Verdrag van Istanbul, is de datacollectie van gendergerelateerd geweld in Nederland ver beneden de maat. ‘Huiselijk geweld wordt in de tot nu toe gepubliceerde jaarverslagen van het OM niet eens als een afzonderlijke misdrijfcategorie behandeld’, licht Avontuur toe. Dit ondermijnt de zichtbaarheid en prioritering van het probleem binnen het strafrechtelijk systeem. ‘Daarnaast zou uit CBS-data blijken dat mannen en vrouwen in gelijke mate huiselijk geweld plegen. De data verhullen echter belangrijke nuances en geven onvoldoende inzicht in de context, aard en ernst van het geweld.’ In de tot nu toe gepubliceerde jaarverslagen valt huiselijk geweld onder de categorie overige misdrijven. Dit vertekent het beeld van huiselijk geweld en vormt een belemmering voor effectief beleid en interventies.
‘De Nederlandse praktijk staat op dit gebied in alle opzichten ver af van de eisen die gesteld worden door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens’
Avontuur onderstreept dat de verplichtingen om psychisch geweld strafbaar te stellen niet alleen voortvloeien uit het Verdrag van Istanbul, maar ook uit de rechtspraak van het EHRM. Daarmee is de noodzaak tot actie al lang vastgesteld. ‘In de uitspraak van het EHRM in de zaak Volodina tegen Rusland (2019) werd al vastgesteld dat psychisch geweld strafbaar moet zijn. Toch lijkt de Nederlandse overheid soms de indruk te wekken dat, zolang het Verdrag van Istanbul niet volledig is geïmplementeerd, er geen verdere verplichtingen bestaan.’ Dit klopt dus niet. De juridische grondslag ligt er al, het ontbreekt slechts aan politieke wil. ‘De Nederlandse praktijk staat op dit gebied in alle opzichten ver af van de eisen die gesteld worden door het EHRM’, verheldert Avontuur. Hoewel klachten bij het Hof nu nog uitblijven, zou juist een veroordeling vanuit Straatsburg als een ‘corrigerende tik’ kunnen fungeren.
De prijs van stilstand
Maar waarom blijft Nederland dan achter? ‘Een mogelijke verklaring is de “wet van de remmende voorsprong”.’ Nederland wás ooit vooruitstrevend – denk bijvoorbeeld aan het homohuwelijk – maar rust nu op zijn lauweren en houdt vast aan een verouderd zelfbeeld van progressiviteit. Ondertussen zetten andere landen wél stappen. Avontuur haalt Spanje aan, waar multidisciplinaire en intersectorale interventieteams voor risicoslachtoffers bestaan. ‘Hun integrale ondersteuning ziet op coördinering van de aangifte, het regelen van opvang en beveiligingsmaatregelen. In Nederland daarentegen zijn talloze organisaties betrokken bij één slachtoffer, vaak zonder onderlinge afstemming.’ Zo worden risicosignalen niet effectief opgevolgd. Avontuur onderstreept het belang van de instelling van een onafhankelijk en invloedrijk coördinerend orgaan, vergelijkbaar met de Domestic Abuse Commissioner in het Verenigd Koninkrijk. Zo’n orgaan zou als ‘luis in de pels’ moeten functioneren: ‘instanties en beleidsmakers aanspreken, knelpunten signaleren en concrete verbeteringen afdwingen.’
Wat zijn de ontwikkelingen in Nederland? In 2020 is een landelijk officier van justitie Huiselijk geweld, kindermishandeling en zeden aangesteld. Ook worden sinds 1 januari 2024 femicidezaken landelijk geregistreerd om meer inzicht te krijgen in de aard en omvang van het probleem. Strafbaarstelling van psychisch geweld, met zorgvuldig geformuleerde delictsomschrijving, is een belangrijk streven. ‘Maar deze maatregelen alleen zijn niet genoeg’, benadrukt Avontuur. ‘Huiselijk geweld is een maatschappelijk probleem dat diep geworteld is in verouderde opvattingen over de rol van mannen en vrouwen.’ Het is paradoxaal dat we in Nederland denken dat de emancipatie van vrouwen al voltooid is, terwijl manosphere-influencers zoals Andrew Tate veel bekeken worden. Zolang deze schadelijke ideeën blijven hangen en groeien, betalen vrouwen de prijs.
